Van status quo naar handelingsperspectief

Het debat over gendergelijkheid tussen vrouwen en mannen op de arbeidsmarkt is al jaren gaande. Er is veel werk verzet. In de praktijk, in onderzoek, en in het maatschappelijk debat. Eerdere onderzoeken hebben ongelijkheden blootgelegd, zoals de loonkloof, doorgroeimogelijkheden, zwangerschapsdiscriminatie en de ongelijke verdeling van zorgtaken in een gezin. Toch leidde deze informatie over sociale normen niet altijd tot een maatschappelijke normverschuiving. In dit onderzoekstraject brachten we in kaart welke uitdagingen een rol spelen in de levens van mensen en formuleren we oplossingsrichtingen voor mensen zelf, werkgevers en de overheid. Kortom: we onderzochten hoe we de nodige cultuuromslag konden begeleiden.

Wat is Gendergelijkheid op de arbeidsmarkt?

Gendergelijkheid op de arbeidsmarkt betekent dat iedereen gelijkwaardige kansen heeft bij het betreden van de arbeidsmarkt, maar ook dat er een gelijkwaardige verdeling is tussen vrouwen en mannen als het gaat om werk en zorgtaken én dat vrouwen en mannen op het werk gelijkwaardige kansen krijgen. Op dit moment is die gelijkwaardigheid er nog niet. Vrouwen hebben een ongelijke positie bij het betreden van de arbeidsmarkt, bijvoorbeeld als gevolg van zwangerschapsdiscriminatie. Er is ook ongelijkheid op de werkvloer: zo is er nog steeds sprake van een loonkloof en in sommige delen van de arbeidsmarkt heerst een vrouwonvriendelijke werkcultuur.

Doorbreken van Gendernormen en Sociale Structuren

Of gendergelijkheid wordt bereikt, hangt af van individuele keuzes, sociale en culturele normen en institutionele structuren. Daarbij is er erkenning dat gendergelijkheid ook beïnvloed wordt door andere factoren, zoals sociaal-economische status, de heersende culturele Nederlandse norm over werk en zorg, seksuele oriëntatie en etniciteit .

De arbeidsmarkt is nog steeds ongelijk, waarbij vrouwen een achtergestelde positie hebben ten opzichte van mannen op gebieden zoals toegang tot werk, verdeling van zorgtaken en doorgroeimogelijkheden. Genderongelijkheid wordt versterkt door diepgewortelde sociale structuren en culturele normen, die zich kunnen uiten in discriminatie op de werkvloer of in ongelijke verwachtingen van werkgevers .

SamenSpraak onderzocht hoe deze en andere (nog onbekende) ongelijkheden thuis en op de werkvloer tot uiting kwamen. Om vervolgens te kijken hoe ze kunnen worden aangepakt. Door niet alleen de status quo vast te stellen, maar ook handelingsperspectieven te ontwikkelen om gendergelijkheid op de arbeidsmarkt te bevorderen. Hierbij is gekeken naar zowel beleidsmaatregelen als de rol van individuen en werkgevers in het veranderen van bestaande normen.

Onderzoeksopzet: Het onderzoek dat we van juni 2023 tot september 2024 uitvoerden bestond uit drie fasen:

Fase 0

De start

Door de breedte en historie van het onderwerp is het belangrijk om focus aan te brengen. Om te zorgen dat de opbrengsten binnen SamenSpraak van meerwaarde waren hebben we in deze fase een focusdocument opgesteld met 20 experts binnen het veld van gendergelijkheid op de arbeidsmarkt. Daarnaast is er een rondetafelgesprek geweest met de sociale partners en minister Karien van Gennip.

Fase 1

Verkennen burgerperspectief

We verzamelden inzichten uit 126 dialoogsessies, 7 co-reflecties en 325 interviews op straat. In totaal zijn dat 458 respondenten uit heel Nederland. Hierin onderzochten we hun visies, motivaties, uitdagingen en ervaringen rondom gendergelijkheid op de arbeidsmarkt.

Fase 2

Verdieping en co-reflectie

In deze fase werden de inzichten verdiept in 30 keukentafelgesprekken met diverse huishoudens in aantallen en achtergronden, via de groepsdialogen spraken we met 76 werknemers en leidinggevenden, en we voerden 4 verdiepende een-op-een-interviews. Werkgevers en werknemers reflecteerden op drempels in de werk-privébalans en onderzochten samen welke oplossingen er mogelijk waren. Daarnaast ontwikkelden we gespreksmiddelen, zoals het SamenSpel, om deze gesprekken gestructureerd en laagdrempelig te laten verlopen.

Fase 3

Co-creatie en implementatie (niet voltooid)

De derde fase was gericht op het testen van interventies en beleidsmaatregelen. Vanwege de kabinetswissel in 2024 werd deze fase voortijdig stopgezet.

De rol van Afdeling Buitengewone Zaken

Afdeling Buitengewone Zaken was de penvoerder en daarmee coördinator van het consortium en verantwoordelijk voor:

Coördinator consortium, contactpersoon en sparringspartner opdrachtgever, het opzetten en managen van een structuur voor het 20-koppig consortium, verantwoording naar de Tweede Kamer en partijen zoals de Stichting van de Arbeid.
De methodologische inrichting van het onderzoeksproces en de gespreksstructuren.
Uitvoering van keukentafelgesprekken, waarin we inzicht kregen in hoe genderrollen in de praktijk functioneren.
Ontwikkeling van prototypes, zoals ‘buffertijd’, ‘arbeidsvoorwaardenpakket werknemer’s en ‘9 maanden partnergesprekken’, om gesprekken laagdrempelig en toegankelijk te maken door ideeën voor te leggen en samen op door te ontwerpen.
Structureren van de inzichten in een analysemodel, waaronder het kwadrant dat toont hoe mensen keuzes maken en inzicht krijgen in hun situatie.

Consortiumsamenwerking

Het onderzoek werd uitgevoerd in samenwerking met de bureaus Diversion en Multitude. Zo combineerden we onze ervaringen met kennis over het voeren van dialoog met de samenleving en het ontwikkelen van toegankelijk visueel ontwerp.

Uitdagende en creatieve werkvormen

Om een breed scala aan perspectieven op te halen, gingen we door heel Nederland in gesprek. Van beautybeurzen tot bouwplaatsen, we spraken mensen in hun dagelijkse omgeving om eerlijke, ongefilterde inzichten te verzamelen. Dit leidde tot innovatieve gespreksvormen waarmee mensen vrijuit konden praten over hun beleving van gendergelijkheid. Hoe kun je iedere Nederlander aanspreken over een persoonlijk en mogelijk sensitief onderwerp? Door een gemene deler te zoeken en daar iets voor te ontwikkelen. Het gaat om het begeleiden van een cultuuromslag. Als je kijkt naar iets wat ons als mensen verbindt, dat is het eten. Daarom is eten de rode draad geweest van onze gespreksmiddelen. (Snackkar, thuis bij mensen ontbijten, lunchen of avondeten.)

Voorbeeld 1:

De snackbargesprekstarter

Om mensen op een laagdrempelige manier in gesprek te brengen over gendergelijkheid, ontwikkelden we een mobiele snackbarretjes-gesprekstarter. Dit object trok de aandacht en nodigde voorbijgangers uit tot een gesprek. In plaats van direct te vragen naar werk-privébalans, begonnen we met toegankelijke vragen via een snackmuur, waarin mensen op hun eigen tempo en manier in gesprek konden gaan. Dit zorgde voor eerlijke, open gesprekken met uiteenlopende perspectieven.

Voorbeeld 2:

Het SamenSpel – een gesprekskaartspel

Om dieperliggende patronen zichtbaar te maken, ontwikkelden we het SamenSpel. Dit kaartspel, opgebouwd uit vragen in drie niveaus (Wat vind jij? Wat ervaar jij? Wat wil jij?), hielp deelnemers hun gedachten te ordenen en samen nieuwe inzichten te ontdekken. Dit werd gebruikt in zowel keukentafelgesprekken als verdiepende groepsdialogen.

Inzichten uit het onderzoek

Om de impact van dit traject invoelbaar te maken, hieronder vijf uitspraken uit de gesprekken:

“Mijn werkgever zegt dat flexibiliteit mogelijk is, maar als ik ernaar vraag, wordt het toch lastig.”

“Mijn man vindt het logisch dat hij fulltime werkt, want dat is hoe het altijd is gegaan in onze families.”

“Ik wil echt wel meer werken, maar ik weet niet hoe ik dat moet combineren met de kinderen en alle andere verantwoordelijkheden.”

“Ik voel me soms schuldig als ik werk en soms schuldig als ik thuis ben. Alsof je het nooit goed kan doen.”

“We praten hier thuis eigenlijk nooit over. We doen gewoon wat we gewend zijn.”

Effecten van het onderzoek binnen het ministerie

Hoewel fase 3 door de kabinetswissel niet volledig is uitgevoerd, heeft dit traject waardevolle inzichten opgeleverd die bijdragen aan de ontwikkeling van toekomstig beleid. Het onderzoek laat zien dat gendergelijkheid op de arbeidsmarkt geen kwestie is van individuele keuzes, maar sterk beïnvloed wordt door structuren, verwachtingen en onbewuste aannames. De uitdaging is nu om deze inzichten om te zetten in duurzame verandering. Bovendien werden de resultaten rechtstreeks aan de Tweede Kamer gerapporteerd, en leidde het onderzoek tot Kamervragen, wat de maatschappelijke en politieke impact onderstreept.

“Door dit onderzoek hebben we niet alleen gezien waar het knelt, maar ook hoe we dit kunnen veranderen.”

Beleidsadviseur Ministerie SZW

Resultaat en impact

Door de ontwikkeling van gespreksmiddelen zoals het SamenSpel zijn gesprekken over genderrollen toegankelijker, constructiever en productiever geworden.
Keukentafelgesprekken boden een uniek perspectief op hoe gendergelijkheid in de dagelijkse praktijk vorm krijgt en welke belemmeringen mensen ervaren.
De inzichten uit het onderzoek zijn direct vertaald naar beleidsadviezen, waarmee de overheid en werkgevers aan de slag kunnen om gendergelijkheid te bevorderen.
Met positieve reacties over het vraagstuk. Lerend werken – Door ambtenaren mee te nemen in ons ontwerpend onderzoek hebben we ze kennis laten maken met de werkwijze en de toepassing voor het vormen van toekomstig beleid.